25 lat temu zmarł Władysław Terlecki, pisarz i dramaturg

"Władysław Lech Terlecki był twórcą wyjątkowo wszechstronnym. Rozpoczynał przecież swoje zmagania ze słowem od dziennikarstwa - pisał reportaże; debiutował tomem +Kocie łby+ w 1956 roku, w którym zebrał teksty publikowane wcześniej na łamach prasy. Nigdy nie przestał być publicystą, komentującym współczesność i dyskutującym z nią. Lubił i cenił radio, tworzył liczne słuchowiska i audycje. W okresie PRL współpracował również z Radiem Wolna Europa" - czytamy w przedmowie do wydanej w 2022 roku nakładem Instytutu Literatury książki "Historia i los", zawierającej osiem szkiców o twórczości pisarza.

25 lat temu, 3 maja 1999 roku, zmarł Władysław Lech Terlecki, pisarz i dramaturg. Uprawiał pisarstwo historyczne, które - zdaniem prof. Andrzeja Mencwela - musi powrócić.

"Warto ułożyć utwory Władysława Lecha Terleckiego nie według dat ich powstania i publikacji, lecz czasu historycznego podejmowanych w nich tematów. Taki porządek mówi wiele o zainteresowaniach pisarza, jego rozumieniu historii" - napisał Stanisław Burkot w szkicu pt. "Historia i współczesność w powieściach Władysława Lecha Terleckiego ("W poszukiwaniu tożsamości. Szkice o współczesnej literaturze o dziełach i autorach", 2015). "Między historią i współczesnością buduje Terlecki pomosty, których fundamenty wspierają się na intelektualnej próbie zapisu skomplikowanych mechanizmów przemian i trwania. Istotny w myśleniu historycznym Terleckiego jest krytycyzm wobec obiegowych stereotypów, martyrologicznych samodowartościowań, straceńczego heroizmu, podszytych mistycyzmem idei +narodu wybranego+ itd." - ocenił krytyk.

Terlecki nie tylko opowiadał o minionych wydarzeniach - poddawał je wnikliwej analizie, poszukiwał niejednoznacznych motywów postępowania osądzonych już przez historię postaci. "Wszyscy badacze zajmujący się pisarstwem Terleckiego zgodnie podkreślają, że wraz z Teodorem Parnickim zmodernizował współczesną powieść historyczną" - czytamy w przedmowie do "Historii i losu".

W latach 70. Terlecki współpracował - oczywiście nieoficjalnie - z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. "Muszę powiedzieć, że był urodzonym konspiratorem, myślę, że coś z tego tkwiło już w jego charakterze. Uprawiać tajną działalność, tu coś szepnąć, tam coś popchnąć naprzód, przekazać jakąś wiadomość, zrobić coś, co mogło nadać inny bieg różnym wypadkom, zmienić kształt jakichś ważnych spraw, wyprowadzić w pole przeciwnika, to była jego pasja" - napisał Włodzimierz Odojewski w artykule "Władysław Lech Terlecki i RWE" ("Odra" 2004). "A równocześnie chyba prawie nigdy nie naraził się komunistycznej władzy, a w każdym razie poważnie, jakkolwiek większość jego utworów poświęcona była sprawom newralgicznym, polsko-rosyjskim, rewizji różnych utartych poglądów historycznych, też newralgicznych, potrafił to zrobić tak, że cenzura nie łapała go za rękę, a z drugiej strony nie zależało mu na opinii bohatera w środowisku tak zwanej warszawki. Był zawsze osobno" - ocenił.

"W obserwowaniu postaw ludzi żyjących dawniej interesuje mnie równie mocno to, co ich łączy, jak i to, co ich dzieli, a może nawet szczególnie to, co dzieli" - mówił Władysław Terlecki Teresie Krzemień w wywiadzie pt. "Po nas wszystko" ("Kultura", 1975). "Nasza tradycja literacka, zwłaszcza dotycząca XIX wieku, stworzyła legendę zacierającą te podziały. Jest to legenda fałszywa. Sądzę, że w pewnych momentach historycznych dostrzeżenie tego faktu jest zadaniem pisarza, który powinien pokazać większą, bardziej dramatyczną złożoność procesów historycznych. Stąd potrzeba wypowiedzenia się trochę na przekór temu, co utrwaliła literatura o historii tego czasu" - wyjaśnił.

Władysław Lech Terlecki urodził się 18 maja 1933 r. w Częstochowie, w rodzinie inteligenckiej; ojciec - Antoni - był ekonomistą, matka - Eleonora z domu Mikke - księgową. "W 1940 roku ojciec uciekł przez +zieloną granicę+ do wojska polskiego na Zachodzie i walczył u generała Stanisława Maczka z dala od kraju i najbliższych. Do Polski wrócił dopiero w 1968 roku. W tym czasie Władysław mieszkał jedynie z matką, a emigracyjny status ojca stawiał go w niezbyt korzystnej sytuacji zarówno w szkole i na studiach, jak i u początków kariery zawodowej" - napisał w szkicu "Częstochowski rodowód" Tadeusz Luterek ("Historia i los", 2022).

Po maturze w liceum im. Romualda Traugutta zdanej w 1951 r. Terlecki rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Wrocławskim.

"Można przyjąć, że swoje pierwsze teksty o zacięciu literackim pisarz umieszczał w szkolnej gazetce +Ul+ którą współredagował wraz ze swoim kolegą, również przyszłym pisarzem i autorem słuchowisk radiowych - Henrykiem Bardijewskim" - dodał Luterek.

To samo liceum kilkanaście lat później ukończył krewny Terleckiego, Stanisław Mikke, prawnik, pisarz, wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, który zginął w Smoleńsku 10 kwietnia 2010 roku.

"Mówił mi: studiuj sobie prawo, ale w życiu nie można grać na jednym instrumencie. Pisz… Pisz" - wspominał w radiowej "Dwójce" Stanisław Mikke. "W swoich radach był bezlitosny. Uważał, że pisanie jest rzeczą szalenie poważną - nie ma tu miejsca na jakąkolwiek pobłażliwość. Jeżeli cokolwiek w tej dziedzinie pisania potrafię to właśnie zawdzięczam Terleckiemu, tej niezwykle surowej szkole" - podkreślił autor wstrząsającej książki o sowieckim ludobójstwie "Śpij, mężny… w Katyniu, Charkowie i Miednoje".

Zdaniem Mikkego, to postać patrona ich szkoły, Romualda Traugutta, miała wpływ na późniejsze wybory tematów literackich Terleckiego, a szczególnie na podjęcie dogłębnych studiów nad powstaniem styczniowym. Narodowego zrywu z 1863 roku dotyczą fabuły cyklu powieściowego, w którego skład weszły: "Spisek" (1966), "Dwie głowy ptaka" (1970), "Powrót z Carskiego Sioła" (1973), "Rośnie las" i "Lament" (1984).

Studia Terlecki przerwał w 1954 roku - został redaktorem we "Wrocławskim Tygodniku Katolickim" ("WTK"), wydawanym przez Stowarzyszenie PAX kierowanym przez Tadeusza Mazowieckiego. Rok wcześniej - jak podał Luterek - zadebiutował w tygodniku "Dziś i Jutro" opowiadaniem "Nad granicą siedzi diabeł".

Od 1956 roku pracował w Warszawie. "Ponad czterdziestoletni okres warszawski jest czasem niezwykłego rozkwitu talentu pisarskiego Władysława Terleckiego, a zarazem niebywałej płodności twórczej" - ocenił Luterek. "W tych latach napisał bowiem i wydał siedemnaście powieści, sześć zbiorów opowiadań, osiemnaście utworów dramaturgicznych (z czego czternaście wystawionych w Teatrze Telewizji), dwanaście scenariuszy filmowych oraz wiele słuchowisk radiowych. Na podstawie jego powieści nakręcono cztery filmy fabularne" - przypomniał.

Te filmy to "W biały dzień" w reżyserii Edwarda Żebrowskiego (1980), "Stacja" Antoniego Krauzego (1981), "Pismak" Wojciecha Jerzego Hasa (1985), i "Gwiazda Piołun" Henryka Kluby (1988).

Terlecki pracował w Polskim Radiu od 1966 do 1981 roku - był autorem cyklicznych audycji literackich "Dwójce" - "Wspominamy debiuty" i "Prozatorskie początki".

W 1972 roku pisarz otrzymał prestiżową Nagrodę Fundacji im. Kościelskich.

"Ambitne dokonania pisarskie Terleckiego, odznaczające się nowatorstwem formalno-treściowym na gruncie polskiej prozy historycznej, plasują autora w ścisłej czołówce współcześnie tworzących powieściopisarzy. Terlecki wypracował oryginalny styl łączący elementy prozy fabularnej i dokumentalnej; pisarz w swoich powieściach i opowiadaniach często korzystał z technik eseju, kroniki, prozy kryminalnej, sprawozdania sądowego, a nawet felietonu" - czytamy na portalu culture.pl.

"Terleckiego interesują nie tyle fakty, ile złożone motywy działania aktorów historii, a więc to, co kryje się za wyborami i decyzjami, jakie podejmują ukazywane przez niego postacie. Jedynym pewnikiem, jaki zdaje się przyświecać jego wyprawom w czas przeszły, głównie: czas powstania styczniowego, jest - paradoksalnie - przeświadczenie o niepewności naszego poznania przeszłości, czy wręcz nierozstrzygalności pewnych kwestii. Sceptycyzm pisarza wobec naszej wiedzy, a także świadomości historycznej odnosi się do postrzegania zarówno procesów dziejowych, jak i postaw ludzi" - napisała prof. Ewa Wąchocka w szkicu pt. "+Dokumenty zawsze mnie niepokoiły+. Władysław Terlecki i etyka historii" ("Historia i los", 2022).

W 2019 roku "Spisek" (1966), "Dwie głowy ptaka" (1970), "Powrót z Carskiego Sioła" (1973), "Rośnie las" i "Lament" (1984) zostały po raz pierwszy wydane "zgodnie z intencją autora" - jak czytamy na stronie PIW-u - w jednym tomie, zatytułowanym "Twarze 1863".

"W powieściach Terleckiego historia nie jest czynnikiem pozaświatowym, zewnętrznym. Istnieje w ludziach i to w niej podejmują oni decyzje. Autor historię spsychologizował i nadał jej wymiar indywidualny" - powiedział prof. Andrzej Mencwel, cytowany w tekście z okazji 80. rocznicy urodzin pisarza na portalu Polskiego Radia.

"Pisarstwo historyczne, jakie uprawiał Terlecki, musi wrócić" - mówił Mencwel w 2013 roku.

Władysław Terlecki zmarł 3 maja 1999 r. Jest pochowany na Powązkach Wojskowych w Warszawie. (PAP)

Autor: Paweł Tomczyk

pat/ aszw/